Dieta przy nadciśnieniu tętniczym

Nadciśnienie tętnicze to najczęściej występujące schorzenie układu sercowo-naczyniowego. Według danych WHO choruje na nią 1,28 miliarda osób w wieku 30-79 lat na całym świecie (34% mężczyzn i 32% kobiet) [1]. Domyślam się, że w Twojej rodzinie lub w rodzinie Twoich znajomych jest chociaż jedna osoba, która boryka się z tym schorzeniem. Czy pomocna będzie odpowiednia dieta przy nadciśnieniu tętniczym? O co zadbać, gdy ciśnienie będzie powyżej przyjętych norm?

Nadciśnienie tętnicze

Nadciśnienie tętnicze jest definiowane jako podwyższone ciśnienie tętnicze skurczowe (SBP) ≥140 mm Hg i/lub rozkurczowe (DBP) ≥90 mm Hg, stwierdzane w powtarzanych pomiarach w gabinecie u lekarza. W najnowszych wytycznych ESH z 2023 r. autorzy podkreślają, że obserwuje się związek między ciśnieniem tętniczym (BP) a zdarzeniami sercowo-naczyniowymi już od SBP >115 mm Hg i DBP >75 mm Hg. W związku z tym, definicja ta jest umowna i ma na celu uproszczenie rozpoznawania nadciśnienia tętniczego oraz dalszego działania terapeutycznego [1].

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – zasady

Zdrow(sz)y styl życia umożliwia zapobieganie lub opóźnianie wystąpienia nadciśnienia tętniczego, wspomaga zmniejszenie wartości ciśnienia tętniczego i związane z nim ryzyko sercowo-naczyniowe. Dieta przy nadciśnieniu tętniczym jest bardzo istotnym elementem wsparcia leczenia. O terapii i postępowaniu po diagnozie nadciśnienia zawsze decyduje lekarz, ale prawidłowe żywienie będzie pomocne na każdym etapie leczenia tej choroby (plus trzeba wziąć pod uwagę również powikłania, jeśli takie się pojawią). Zalecenia możesz zastosować nawet, jeśli obserwujesz u siebie stan przednadciśnieniowy. Zdrowszymi nawykami można zdziałać wiele!

Dieta przy nadciśnieniu wygląda podobnie jak „normalna” zdrow(sz)a dieta. A jak wiesz, nie ma ona żadnych konkretnych, ścisłych zasad. Jednak jest kilka aspektów, na które warto zwrócić uwagę. Zmiany na pewno powinny obejmować cały styl życia (o czym przeczytasz niżej), a dieta jest jednym z tych elementów.

Zmiana stylu życia przy nadciśnieniu tętniczym

Najbardziej skuteczne i udowodnione w badaniach działania dotyczące stylu życia, które zmniejszają przedwczesną zachorowalność i śmiertelność z powodu chorób sercowo-naczyniowych przy nadciśnieniu tętniczym, to:

• utrata masy ciała,
• redukcja soli,
• zadbanie o optymalny poziom potasu,
• regularna aktywność fizyczna,
• umiarkowane spożycie alkoholu.

Zadbaj o masę ciała

Jeśli rozwój nadciśnienia kojarzysz jedynie ze zwiększoną ilością soli w diecie, to możesz się zdziwić, ale nadmierna masa ciała również ma tutaj swoje niemałe znaczenie. Wpływa na to wiele mechanizmów, m.in. oporność tkanek na insulinę i leptynę, dysfunkcja okołonaczyniowej tkanki tłuszczowej, zaburzenia czynności nerek, nadmierna aktywacja układu renina-angiotensyna-aldosteron (odpowiadający za regulację gospodarki wodno-elektrolitowej), aktywność współczulnego układu nerwowego… Tak wiem, nuda! Ale, żeby coś zmienić i działać ku poprawie stanu zdrowia, warto wiedzieć po co to robić i jakie ma to znaczenie.

Dobra wiadomość jest taka, że redukując nadmiarowe kilogramy przyczyniasz się do zmniejszania ciśnienia tętniczego. Może to również opóźnić konieczność wprowadzenia leczenia farmakologicznego, a także być korzystne pod kątem innych metabolicznych czynników ryzyka rozwoju nadciśnienia. W obserwacjach, pacjenci, którzy w umiarkowany sposób redukowali 5-10% wyjściowej masy ciała osiągali poprawę wyników ciśnienia tętniczego, zarówno skurczowego, jak i rozkurczowego [2]. Wykorzystywano do tego interwencje dietetyczne solo lub w połączeniu z aktywnością fizyczną, także wsparcie farmakologiczne i chirurgię bariatryczną.

Więc niezależnie z jakiego punktu startujesz i jaki zalecono Ci sposób działania, utrata masy ciała będzie mieć korzystny wpływ na ciśnienie tętnicze. Jednak co ważne, bardzo istotne jest długoterminowe utrzymanie osiągniętych wyników. Dlatego lepiej redukować we własnym, optymalnym dla Ciebie tempie niż szybko, z giga efektami w krótkim czasie, ale za to z większą szansą na odzyskanie wyjściowej (a często nawet i wyższej!) masy ciała. Pomocna może być w tym odpowiednia dieta przy nadciśnieniu tętniczym.

Ogranicz spożycie soli

Wysokie spożycie sodu jest związane z podwyższonym ciśnieniem tętniczym. Większość rekomendacji zaleca, aby średnie dzienne spożycie soli ograniczało się do 5 gramów soli kuchennej (co daje 2 gramy sodu). Niestety, jako populacja mocno przekraczamy ten próg, bo aż dwukrotnie. O ile spożycie soli kuchennej (takiej z solniczki w domu) nie byłoby takie “złe” w umiarkowanych ilościach, to bardziej problematyczna jest przetworzona żywność, która jest bogata w ten składnik. A ilość soli sumuje się ze wszystkich pokarmów, nie tylko z soli dodawanej w domu do posiłków [1].

Ograniczenie soli może pomóc w obniżeniu ciśnienia krwi. Trzymanie się zalecanych ilości do 5 g (mniej niż 1 łyżeczka dziennie) będzie korzystne dla Ciebie, zarówno jeśli masz nadciśnienie, ale także jeżeli jesteś jesteś osobą zdrową [3]. Dokładne określenie dziennych przyjmowanych dawek sodu jest trudne. Jednak warto by dieta przy nadciśnieniu tętniczym zadbała o te kilka aspektów mając na celu ograniczenie soli.

Praktyczne wskazówki jak zmniejszyć podaż soli z dietą

• Bazuj w diecie na niskoprzetworzonych produktach. Niech one będą podstawą tego, co spożywasz na co dzień: owoce, warzywa, zboża, nieprzetworzone mięso, jaja, naturalne serki wiejskie, jogurty, twaróg, orzechy, pestki, nasiona, oliwa.
• Produkty przetworzone takie jak gotowce z marketów wybieraj rzadziej. Może to być ułatwienie w Twoim życiu i część zdrow(sz)ej diety, ale niech to nie będzie stały element każdego posiłku.
• Przy wyborze gotowców porównuj tabele wartości odżywczych i rubrykę “sól”. Pomoże to w wybieraniu trochę lepszych opcji, z niższą podażą soli.
• Zwróć uwagę również na: wędzone produkty (wędliny, ryby, ser), wędliny, parówki, kiełbaski, peklowane mięso, słone sery (pleśniowe, feta, twarde), konserwy, solone orzeszki, słone przekąski, oliwki, mieszanki przypraw.
• Ogranicz fast-foodowe dania i częste jedzenie na mieście/na dowóz.
• Wzbogać dietę w przyprawy (inne niż sól i pieprz ;)). Najlepiej jednoskładnikowe lub mieszanki bez dodatku soli. Bazylia, oregano, tymianek, rozmaryn, papryka mielona, kumin, kurkuma, świeże zioła – potrafią odmienić smak potraw i być miły „dopyszniaczem” bez nadmiernej dawki soli kuchennej.
• Zamień zwykłą sól na niskosodową – do kupienia np. w aptece. Możesz to robić stopniowo mieszające tę sól ze zwykłą w stosunku 1:1, a potem stopniowo zwiększając udział soli niskosodowej.
• U osób, które borykają się z nadmiarem potasu warto skonsultować zamianę soli na niskosodową z lekarzem. Odpowiednia podaż potasu jest zalecana w diecie u nadciśnieniowców, ale jego nadmiar już niekoniecznie.

Ruszaj się!

Ruch to zdrowie! I to nie tylko pod kątem lepszej kondycji i sprawności, ale również pod kątem regulowania ciśnienia tętniczego.

• Badania mówią, że istnieje odwrotna zależność między występowaniem nadciśnienia a poziomem regularnej aktywności fizycznej [1].
• Dzięki wdrożeniu ruchu do codzienności możesz zapobiegać rozwojowi tego schorzenia. W obserwacjach na dużej ilości uczestników wykazano, że u osób, które trzymały się zalecanych dawek aktywności fizycznej w tygodniu (tj. minimum 150 minut aktywności fizycznej w tygodniu) częstość występowania nadciśnienia była o 6% niższa [4].
• W pracach zaobserwowano, że aktywność fizyczna obniża ciśnienie tętnicze u dorosłych z nadciśnieniem, ze stanem przednadciśnieniowym i prawidłowym ciśnieniem [5].

Co do rodzaju aktywności fizycznej, to tak naprawdę każdy ruch będzie lepszy pod kątem regulowania ciśnienia tętniczego niż brak jakiejkolwiek dodatkowej aktywności w ciągu dnia. Zalecenia European Society of Hypertension z 2023 r. mówią, że w celu zapobiegania i leczenia nadciśnienia tętniczego rekomendowane są ćwiczenia aerobowe o umiarkowanej intensywności. Jednak warto dopasować je do indywidualnej sytuacji pacjenta, jego możliwości i ograniczeń [1]. Część badań poleca także połączenie ćwiczeń aerobowych z treningiem oporowym i częstotliwość co najmniej 3 razy w tygodniu [4].

A ja proponuję, aby po prostu się ruszyć! I nie przestawać tego robić. Znajdź coś co lubisz albo coś czego nienawidzisz najmniej. Nie po każdym treningu będziesz mieć endorfiny. A może być też tak, że większość treningów zrobisz z rozsądku, ale warto! Dla poprawy zdrowia i zapobiegania nadciśnieniu (i nie tylko!). Nie zapominaj o aktywności pozatreningowej, takiej zwykłej, codziennej (np. spacer, wyjście do sklepu pieszo zamiast jazdy autem, wejście po schodach zamiast windy itp.) – małe kroki mają wieeelkie znaczenie!

Ogranicz alkohol i palenie papierosów

Spożycie alkoholu i palenie papierosów to dwie praktyki, które mogą negatywnie wpływać na nadciśnienie tętnicze oraz ogólną kondycję sercowo-naczyniową. Badania potwierdzają, że konsumpcja alkoholu powoduje wzrost ciśnienia krwi. Z kolei palenie papierosów mocno wpływa na stymulację układu współczulnego i tym samym efekt nadciśnieniowy. Dodatkowo, substancje chemiczne zawarte w dymie papierosowym uszkadzają naczynia krwionośne, co zwiększa ryzyko nadciśnienia tętniczego [6],[7],[8].

Przeczytaj także: Jaki alkohol ma najmniej kalorii? Czy warto pić alkohol na diecie?

Eliminacja lub ograniczenie spożycia alkoholu oraz zaprzestanie palenia papierosów to kluczowe kroki w kontroli nadciśnienia i poprawie zdrowia serca. Rzucenie palenia przynosi szybkie korzyści, a rezygnacja z nadmiernej ilości alkoholu pomaga w obniżeniu ciśnienia krwi, zmniejszając ryzyko chorób układu sercowo-naczyniowego [1].

Popracuj nad stresem

Przewlekły stres jest powiązany ze zwiększonym ryzykiem nadciśnienia i zdarzeń sercowo-naczyniowych. W zaburzeniach psychicznych lub po traumatycznych wydarzeniach również obserwuje się podobny związek [1]. Nie zawsze da się uniknąć stresu, bo to #samożyćko, ale można nauczyć się jak nim zarządzać. Popracuj nad tym i znajdź kilka sposobów (najlepiej niezwiązanych z jedzeniem) na to jak możesz zredukować stres na co dzień zanim “urośnie” do czegoś większego. Joga, medytacja, kolorowanki, puzzle, spacer w lesie/parku, techniki relaksacyjne… sposobów jest wiele! Ważne, żeby były skuteczne dla Ciebie.

Zastosuj dietę DASH

DASH, czyli Dietary Approaches to Stop Hypertension to podejście dietetyczne, które zostało stworzone w celu obniżenia ciśnienia tętniczego. Badania potwierdzają, że stosowanie jej zaleceń obniża skurczowe i rozkurczowe ciśnienie tętnicze, niezależnie od stanu zaawansowania choroby. Jest to szczególnie polecana dieta przy nadciśnieniu tętniczym, ale sprawdzi się także u zdrowych osób. Ponadto, może też zapobiegać wystąpieniu różnych zdarzeń sercowo-naczyniowych [9][10].

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – na czym polega

Najskuteczniejsza dieta przy nadciśnieniu tętniczym – czyli DASH – rekomenduje spożywanie pełnego ziarna, owoców, warzyw i niskotłuszczowych produktów mlecznych. Poleca stosowanie ryb i drobiu, strączków i orzechów. A zaleca ograniczenie soli, czerwonego i tłustego mięsa, słodkich przekąsek i napojów. Zapewnia optymalną podaż potasu, wapnia, magnezu i błonnika – składników ważnych dla prawidłowego funkcjonowania układu sercowo-naczyniowego. Ta dieta przy nadciśnieniu tętniczym jest prosta w stosowaniu, przez co szansa na utrzymanie jej w długoterminowej perspektywie zwiększa się.

Jeszcze jedną dietą, która może mieć skuteczne zastosowanie w przypadku omawianej choroby jest dieta śródziemnomorska. Bazowanie na jej zaleceniach powodowało poprawę wyników ciśnienia tętniczego, a także zmniejszenie ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych [10]. Ma ona podobne zalecenia jak dieta DASH i bazuje na tych samych składników, jednak jest kilka różnic między nimi.

Między innymi dieta śródziemnomorska bardziej promuje tłuszcze roślinne, oliwę i zaleca umiarkowane spożycie wina. Podczas, gdy dieta DASH skupia się na ograniczeniu tłuszczów zwierzęcych, soli i alkoholu. Są też małe różnice w ilościach danych grup produktów, ale ta baza jest bardzo zbliżona. Dieta przy nadciśnieniu tętniczym może być komponowana przez Ciebie w domu na podstawie tych bazowych zaleceń – nie musisz konkretnie przypisywać się do jednej diety.

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – zalety

Jakie zalety może nieść za sobą odpowiednia dieta przy nadciśnieniu tętniczym?

• pomoc w obniżeniu ciśnienia tętniczego,
• wsparcie w leczeniu farmakologicznym,
• możliwe zmniejszenie dawek leków potrzebnych do kontrolowania ciśnienia,
• zmniejszenie ryzyka zdarzeń sercowo-naczyniowych,
• nauka zdrow(sz)ych nawyków na przyszłość – korzyść dla Ciebie i Twojej rodziny,
• wsparcie w długoterminowym utrzymaniu masy ciała w normie.

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – co jeść

Po co sięgać częściej chorując na nadciśnienie tętnicze?

• pełnoziarniste produkty zbożowe,
• owoce i warzywa, najlepiej świeże albo mrożone, bez dodatku soli,
• produkty mleczne niskotłuszczowe,
• chude mięso,
• ryby, najlepiej nieprzetworzone (nie: w puszce, z solance, wędzone itp.),
• orzechy, nasiona, pestki,
• nasiona roślin strączkowych,
• przyprawy – najlepiej jednoskładnikowe lub mieszanki bez soli,
• posiłki gotowane w wodzie/na parze, pieczone bez tłuszczu.

Aż chce się napisać, że znowu kłania się nam to nasze „nudne” zdrow(sz)e jedzenie! Jak widać dieta przy nadciśnieniu tętniczym i zalecane składniki wyglądają całkiem normalnie ;).

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – czego nie jeść

Po co sięgać zdecydowanie rzadziej w diecie mając podwyższone ciśnienie tętnicze?

• sól: nie tylko z solniczki, ale też z innych produktów,
• produkty zbożowe z oczyszczonej mąki,
• tłuste mięsa,
• pełnotłusty nabiał,
• słone i słodkie przekąski,
• dania typu fast food,
• słodzone (zwłaszcza cukrem) napoje,
• alkohol,
• posiłki smażone w głębokim tłuszczu.

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym ma kilka produktów, których nie rekomenduje się dla chorych pacjentów. Jednak tutaj warto kolejny raz podkreślić naszą strategię, że głównie liczy się to, po co sięgasz na co dzień i większość Twoich wyborów. Stosuj zasadę 80/20 albo 90/10, jeśli Twoje nadciśnienie jest bardzie zaawansowane.

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – przykładowy jadłospis

Jeśli potrzebujesz wsparcia w odpowiednio zbilansowanym żywieniu przy nadciśnieniu tętniczym, polecamy Ci Diety z marketów. Większość z nich (poza edycją najszybszą całoroczną 2023) spełnia założenia diety śródziemnomorskiej. Bazowanie na takich schemacie w codziennych posiłkach pomoże w regulacji ciśnienia i poprawie zdrowa sercowo-naczyniowego. Sprawdź przykładowy jadłospis z Diet z marketów.

Śniadanie

GRZANKI Z MOZZARELLĄ I POMIDOREM

• Bazylia (świeża) – kilka listków
• Chleb żytni razowy – 2 kromki
• Mozzarella light – pół kulki
• Oliwa z oliwek – łyżeczka
• Pomidor – 1 sztuka
• Pieprz – do smaku

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA:

1. Pomidora i mozzarellę pokrój w plastry.
2. Kromki pieczywa z jednej strony skrop oliwą z oliwek i zrób z nich grzanki na suchej patelni.
3. Na pieczywie ułóż plasterki pomidora i mozzarelli. Kanapki posyp pieprzem, a na wierzchu ułóż liście bazylii.

II śniadanie

SEREK WIEJSKI Z RZODKIEWKĄ

• Chleb żytni razowy – 1 kromka
• Rzodkiewka – 3 sztuki
• Serek wiejski – 1 opakowanie
• Siemię lniane (świeżo mielone) – 1 łyżeczka
• Pieprz – do smaku

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA:

1. Rzodkiewki przekrój na pół, a następnie pokrój w ósemki.
2. Serek wiejski wymieszaj z rzodkiewką, pieprzem i siemieniem lnianym.
3. Zjedz z pieczywem.

Obiad

KOPYTKA W SOSIE POMIDOROWYM Z CIECIERZYCĄ

• Bazylia (świeża) – kilka listków
• Cebula czerwona – pół sztuki
• Ciecierzyca gotowana – pół puszki
• Czosnek – 2 ząbki
• Kopytka – 200 g (zwykle niecałe pół opakowania)
• Oliwa z oliwek – łyżeczka
• Papryka czerwona – pół sztuki
• Passata pomidorowa (przecier) – 100 g
• Ser, Grana Padano – 1 łyżka
• Pieprz – do smaku

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA:

1. Cebulę i paprykę pokrój w kostkę. Czosnek obierz z łupiny. Ciecierzycę przepłucz pod wodą na sicie.
2. Na oliwie z oliwek podsmaż cebulę z papryką. Dodaj czosnek przeciśnięty przez praskę, ciecierzycę i kopytka, smaż około 5 minut.
3. Zalej warzywa passatą pomidorową, dodaj liście bazylii (możesz dodać ich więcej), dopraw pieprzem. Gotuj przez 2 minuty.
4. Gotowe danie posyp tartym grana padano.

Kolacja

WARZYWNA ZUPA Z DORSZEM I KOPYTKAMI (przepis na 3 porcje – zrób/ zjedz jedną z nich)

• Batat – 1 sztuka
• Bazylia (suszona) – 1 łyżeczka
• Bulion warzywny (w słoiczku) – 1 łyżka
• Cebula – 1 sztuka
• Cytryna, sok – do smaku
• Czosnek – 3 ząbki
• Dorsz, świeży – 150 g
• Koncentrat pomidorowy, 30% – 1 łyżka
• Kopytka – 300 g
• Marchew – 2 sztuki
• Mielona papryka chili – 2 szczypty
• Oliwa z oliwek – łyżeczka
• Oregano (suszone) – łyżeczka
• Pietruszka, korzeń – 2 sztuki
• Pietruszka, liście – 4 łyżeczki
• Seler naciowy – 3 łodygi
• Pieprz – do smaku
• Woda – 1,2 litra
• Zioła toskańskie – 2 łyżeczki

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA:

1. Cebulę pokrój w kostkę. Marchewkę, pietruszkę i batata obierz i pokrój w kostkę. Seler naciowy pokrój w plasterki. Dorsza pokrój w kostkę, dopraw go solą i pieprzem, skrop sokiem z cytryny.
2. W garnku rozgrzej oliwę (pół łyżeczki) i zeszklij cebulę.
3. Do garnka dodaj resztę pokrojonych warzyw, czosnek przeciśnięty przez praskę, przyprawy (bazylia, oregano, pieprz oraz zioła toskańskie, opcjonalnie: mielone chili) i podsmaż wszystko chwilę.
4. Do garnka dodaj wodę, bulion i koncentrat. Gotuj około 10 minut, aż kawałki batata będą miękkie.
5. Dorsza podsmaż na osobnej patelni na oliwie (pół łyżeczki).
6. Kopytka możesz przekroić na pół. Kiedy warzywa będą miękkie, dodaj kopytka i gotuj jeszcze 3 minuty.
7. Gotową zupę podawaj z dorszem, posypaną natką pietruszki. Zupę i dorsza przechowuj osobno w lodówce.

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – podsumowanie

Zmiana stylu życia ma duże znaczenie w leczeniu oraz zapobieganiu nadciśnieniu tętniczemu. Na jego rozwój wpływa wiele czynników, ale poprzez zdrow(sz)e żywienie, ruch, normalizację masy ciała i trzymanie spożycia sodu w ryzach, korzystnie działasz na ciśnienie oraz kondycję całego układu sercowo-naczyniowego. Dieta przy nadciśnieniu tętniczym, której zastosowanie ma sens i jest to potwierdzone badaniami to dieta DASH. Ten schemat żywienia ma stosunkowo proste zasady do wdrożenia, więc będzie to korzystne pod kątem długoterminowego stosowania. A warto przypomnieć, że to jest właśnie klucz do sukcesu! Nie dwutygodniowe zrywy i restrykcyjne zasady. Tylko metody zgodne z Twoimi możliwościami, które zbliżają do celu (tu np. poprawa wyników ciśnienia tętniczego), a przy tym nie uprzykrzają życia i jesteś w stanie je kontynuować dłuuuuugo. Dbaj o swoje serducho! <3

Dieta przy nadciśnieniu tętniczym – źródła:

1. Mancia G, Kreutz R, Brunström M, et al. 2023 ESH Guidelines for the management of arterial hypertension The Task Force for the management of arterial hypertension of the European Society of Hypertension: Endorsed by the International Society of Hypertension (ISH) and the European Renal Association (ERA). J Hypertens. 2023;41(12):1874-2071.
2. Fantin F, Giani A, Zoico E, et al. Zamboni M. Weight Loss and Hypertension in Obese Subjects. Nutrients. 2019;11(7):1667.
3. Youssef G. Salt and hypertension: current views. E-Journal of Cardiology Practice. 2022;22.
4. Peter Hayes, Alexandra Ferrara, Aoife Keating, Kathryn McKnight, Andrew O’Regan. Physical Activity and Hypertension. Rev. Cardiovasc. Med. 2022;23(9):302.
5. Pescatello LS, Buchner DM, Jakicic JM, et al. Physical Activity to Prevent and Treat Hypertension: A Systematic Review. Med Sci Sports Exerc. 2019;51(6):1314-1323.
6. Fuchs FD, Fuchs SC. The Effect of Alcohol on Blood Pressure and Hypertension. Curr Hypertens Rep. 2021;23(10):42. Published 2021 Nov 11.
7. Gao N, Liu T, Wang Y, et al. Assessing the association between smoking and hypertension: Smoking status, type of tobacco products, and interaction with alcohol consumption. Front Cardiovasc Med. 2023;10:1027988.
8. Virdis A, Giannarelli C, Neves MF, Taddei S, Ghiadoni L. Cigarette smoking and hypertension. Curr Pharm Des. 2010;16(23):2518-2525.
9. Strilchuk L, Cincione RI, Fogacci F, Cicero AFG. Dietary interventions in blood pressure lowering: current evidence in 2020. Kardiol Pol. 2020;78(7-8):659-666.
10. Sukhato K, Akksilp K, Dellow A, Vathesatogkit P, Anothaisintawee T. Efficacy of different dietary patterns on lowering of blood pressure level: an umbrella review. Am J Clin Nutr. 2020;112(6):1584-1598.