Dieta GAPS – lek na całe zło?

Dieta GAPS – co to jest?

Dieta GAPS – skrót od słów Gut and Psychology Syndrome (syndrom psycho-jelitowy), a odnosi się do bardzo restrykcyjnej diety eliminacyjnej. Zdaniem twórców ma służyć osobom z zaburzeniami takimi jak spektrum autyzmu, ADHD a nawet schizofrenia.

Dieta GAPS została opisana w 2004 roku, kiedy to dr Natasha Campbell-McBride napisała książkę właśnie na jej temat [1]. 

Kim jest twórca diety GAPS?

Jak przekonacie się po lekturze całego tekstu, ten akapit nie powstał celem opisania nudnego rysu historycznego diety. Daje szerszy kontekst i obrazuje moc wiary w dowody anegdotyczne, której mogą ulec nawet naukowcy.

Dr Campbell jest neurolożką, neurochirurżką oraz dietetyczką. Brzmi obiecująco!

Zainteresowanie dietą i jej wykorzystaniem w leczeniu zaburzeń neurorozwojowych czy psychicznych zaczęło się w momencie diagnozy jej syna. Okazało się, że jest w spektrum autyzmu. Wtedy dr Campbell zaczęła dogłębnie szukać źródła jego powstawania oraz możliwości leczenia.

Tylko czy to okej obiecywać leczenie autyzmu?

Nie chodzi teraz o aspekty żywieniowe, a próby leczenia czegoś, co nie jest chorobą. Autyzm nie jest przejawem braku zdrowia, a neuroróżnorodności, częścią osobowości.

Uważam za niewłaściwe nazywanie chorobą tego, co jest częścią mojej osobowości i tożsamości – tłumaczy. Autyzmu się nie leczy, a terapie powinny mieć miejsce dokładnie w tych samych sytuacjach, w których w terapiach biorą udział osoby nieautystyczne. Jest problem – próbujemy go rozwiązać w gabinecie terapeutycznym.

Aleksandra Rumińska, badaczka związana z Fundacją Autism Team w wypowiedzi dla niepełnosprawni.pl

Dieta ma ogromny wpływ na samopoczucie i funkcjonowanie każdej osoby. Również osób w spektrum autyzmu. Nie umniejszamy jej znaczenia! Chcę jedynie zasygnalizować, że nie jest okej obiecywanie uleczenia autyzmu – nieważne jaką metodą.

Autorzy diety GAPS postawili hipotezę, która łączy neuroatypowość, zaburzenia psychiczne i neurorozwojowe z jelitami. Teoria GAPS mówi, że osoby doświadczające tych zaburzeń mają nieszczelne jelita przez które do krwiobiegu dostają się szkodliwe substancje chemiczne oraz bakterie, pogarszające funkcjonowanie i rozwój mózgu. Dieta GAPS (wg twórców) ma uszczelnić jelita i przywrócić równowagę mikrobiomu jelitowego, dzięki czemu pacjenci mają „wyzdrowieć”*. Dr Campbell deklaruje, że jej syn po tej diecie nie ma objawów ze spektrum autyzmu. Twierdzi również, że dieta pomogła jej wielu pacjentom oraz odnosi się do wielu swoich pacjentów, którym ta dieta pomogła.

*skąd cudzysłów? Specjaliści od części wzmiankowanych zaburzeń np. ADHD podkreślają, że nie da się ich wyleczyć. Można złagodzić objawy, wypracować schematy, które wspierają osoby z ADHD, ale nie można ich z tego zaburzenia wyleczyć.

Dieta GAPS – komu jest rekomendowana?

Twórczyni diety GAPS jest twierdzi, że dieta pomoże osobom, które mają problemy z jelitami i jednocześnie są osobami neuroatypowymi czy z zaburzeniami neurorozwjowowymi albo psychiczne, takimi jak np.:

• autyzm,
• ADHD,
• depresja,
• schizofrenia,
• dysleksja,
• depresja,
• zaburzenia odżywiania,
• zespół jelita drażliwego (IBS),
• nieswoiste zapalenie jelit (IBD),
• alergie pokarmowe lub nadwrażliwość pokarmowa.

A co na to inni naukowcy?

Niestety (albo stety) wyżej wymienionych rekomendacji nie potwierdza żadne poważane towarzystwo naukowe.

Jak zaraz się przekonacie, dieta jest bardzo restrykcyjna i trudna w stosowaniu, co przy części z wspomnianych zaburzeń może stanowić znaczne utrudnienie codzienności. Autyzm, który najczęściej pada obok określenia „dieta GAPS” wiąże się z silną wybiórczością pokarmową, przywiązaniem do schematów i rutyn. Wprowadzenie takiej rewolucji na talerzu pacjenta, może utrudnić inne aspekty terapii.

Zanim zdecydujesz się na wprowadzenie diety GAPS, skonsultuj to z lekarzem i terapeutą.

No i doczytaj ten tekst do końca! Będzie Ci łatwiej ocenić czy chcesz inwestować czas i energię w metodę opartą głównie na dowodach anegdotycznych.

Czy dieta może mieć wpływ na emocje?

Istnieją dowody na to, że dieta może wpływać na samopoczucie. Mikrobiom jelitowy (zbiór mikroorganizmów żyjących w jelitach) może wpływać na produkcję neuroprzekaźników, które odgrywają rolę w regulacji nastroju. A poza naukowcami, to już nawet Babcie mówiły, że w zdrowym ciele, zdrowy duch. Łatwiej dbać o dobrostan psychiczny, gdy jesteśmy w lepszej kondycji fizycznej i spędzamy życie w dobrze odżywionym organizmie.

Niektóre pokarmy mogą nasilać stany zapalne, które mogą zaostrzać objawy zaburzeń takich jak depresja czy lęk.

Z drugiej strony dieta bogata w bogate w składniki odżywcze, pełnowartościowe pokarmy może pomóc zmniejszyć stan zapalny i promować wzrost pożytecznych bakterii jelitowych, co może mieć pozytywny wpływ na samopoczucie emocjonalne. Tylko dlaczego mielibyśmy dążyć do tego słabo przebadaną dietą GAPS, skoro mamy setki dowodów potwierdzających skuteczność diety przeciwzapalnej?

Ponadto, dieta pozbawiona niezbędnych składników odżywczych może prowadzić do niedoborów składników odżywczych, co może przyczyniać się do objawów depresji, lęku i innych zaburzeń emocjonalnych.

Nie przeceniajmy swoich wpływów

Możemy być dobrymi specjalistami, aktualizować wiedzę, czytać badania naukowe i pracować w interdyscyplinarnych zespołach.

Możemy być dociekliwym rodzicem, szukać dodatkowych konsultacji, czytać najmądrzejsze książki i robić wszystko, żeby pomóc.

Ale nie możemy zapominać, że nawet będąc top top top dietetykiem i/lub najbardziej zaangażowanym rodziców, sfera naszych wpływów jest mocno ograniczona.

Mówienie, że dietą da się wyleczyć zaburzenia neurorozwojowe czy psychiczne jest nieetyczne. Przerzuca wyłączną odpowiedzialność za trudności emocjonalne dziecka na rodzica!

Ekstremalnie ważne jest, aby pamiętać, że dieta nie jest jedynym czynnikiem, który może wpływać na dobre samopoczucie i zdrowie.

Zdrowie (psychiczne i fizyczne) nie zależy wyłącznie od rzeczy, na które mamy wpływ – np. geny, zanieczyszczanie środowiska czy doświadczone przez pacjentów traumy.

Nawet najlepiej zbilansowana dieta powinna być połączona z innymi zmianami w stylu życia, takimi jak regularne ćwiczenia, dobry sen, radzenie sobie ze stresem i wsparcie społeczne.

To cudowne i godne pochwały, gdy rodzic i specjaliści angażują się w poprawę zdrowia. Jednak wmawianie sobie, że wszystko w naszych rękach, może stać się źródłem trudnej do udźwignięcia presji.

Dieta GAPS – przykładowy jadłospis

Na wszelki wypadek dodam – nie jest to jadłospis, który zaleciłabym komukolwiek (niezależnie od występujących zaburzeń). Pokazuję Wam go, żebyście wiedzieli o co chodzi w tej diecie i wyrobili na jej temat własne zdań.

Dieta GAPS składa się z 3 faz, trwających około 2 lat: 

• wprowadzająca, 
• dieta pełna, 
• reintrodukcja. 

Dieta wprowadzająca polega na wykluczeniu wielu produktów spożywczych w celu uszczelnienia jelit. Jest najtrudniejszą fazą tej diety. Składa się z 6 etapów i każdy etap ma na celu dodanie nowych produktów. Etapy trwają od kilku dni do kilku tygodni. Warunkiem przejścia do następnego etapu jest ustąpienie biegunki lub innych poważnych objawów ze strony układu pokarmowego. Początek diety jest niezwykle trudny, gdyż dieta jest bardzo restrykcyjna. Obrazuje to infografika na temat diety wprowadzającej z oficjalnej strony dr Campbell: klik.

Etap 1

• domowy bulion mięsny lub rybny;
• domowe zupy na bulionie mięsnym lub rybnym z warzywami;
• żywność probiotyczna na bazie mleka lub warzyw;
• herbaty ziołowe,
• filtrowana woda z cytryną,
• miód.

Etap 2

Kontynuuj jedzenie z etapu 1.

Dodaj:

• surowe żółtka jaj;
• gulasze lub zapiekanki z mięsem i warzywami z ziołami;
• zwiększona ilość żywności probiotycznej;
• sfermentowana ryba;
• domowe masło ghee, świeże zioła.

Etap 3

Kontynuuj etap 1 i 2 oraz dodaj:

• dojrzałe awokado;
• bezglutenowe naleśniki,
• masła orzechowe;
• całe jaja;
• gotowana cebula;
• gotowane warzywa włókniste (szparagi, cukinia, seler);
• fermentowane warzywa (kiszonki).

Etap 4

Kontynuuj poprzednie etapy i stopniowo dodawaj:

• pieczone i grillowane mięso;
• oliwa z oliwek tłoczona na zimno;
• świeżo wyciskane soki warzywne;
• mąka z mielonych orzechów lub nasion.

Dieta GAPS etap 5

Kontynuuj poprzednie etapy i dodaj:

• ugotowane jabłka z ghee,
• surowe warzywa, zaczynając od sałaty i obranego ogórka;
• soki owocowe (unikaj cytrusów).

Etap 6

Kontynuuj poprzednie etapy i dodaj:

• surowe owoce oprócz cytrusów (pełna lista dostępna tylko w książce dr Campbell),
• miód w miarę tolerancji;
• słodkie bezglutenowe wypieki.

Zamiast diety wprowadzającej można też wybrać opcję, która nazywa się strukturą wprowadzającą nabiał. Jest ona dla osób, które mają nietolerancję na produkty mleczne, albo dla osób, które po prostu nie chcą ominąć dietę wprowadzającą [2]. 

Ile trwa pełna dieta GAPS?

Pełna dieta GAPS trwa 18-24 miesiące i pozwala już jeść wszystkie dozwolone produkty na tej diecie. Pełna dieta jest nieco podobna do diety specyficznych węglowodanów (SCD), ketogenicznej czy paleo z największymi różnicami w proporcjach nabiału i makroskładników. Ogólnie 85% tego co codziennie spożywa się na pełnej diecie, powinno składać się z mięsa (w tym podrobów), ryb, bulionów, jaj, sfermentowanego nabiału i warzyw.

Wypieki z mąki orzechowej i/lub nasion oraz owoce są dozwolone na diecie pełnej, ale powinny być spożywane z umiarem. Dodatkowo nie wolno podgrzewać jedzenia w mikrofalówce (to też ciekawe zalecenie, ponieważ dowody naukowe potwierdzają bezpieczeństwo korzystania z mikrofalówek). Istnieją różne rodzaje warianty diety np. GAPS bez roślin, ketogeniczny czy z większą ilością roślin [3]. 

Wszystkie produkty oraz wskazówki do diety GAPS znajdziesz tutaj. 

Ostatnia faza, faza reintrodukcji, polega na powrocie do normalnej diety. Zaleca się wprowadzanie produktów powoli, gdyż mogą one powodować problemy z przewodem pokarmowym.

Dieta GAPS – produkty skuteczne i niezalecane

Dieta GAPS polega na wyeliminowaniu niektórych pokarmów, takich jak zboża, rafinowane cukry, przetworzona żywność i pasteryzowane produkty mleczne, i zastąpienie ich pełnowartościowymi, pełnowartościowymi pokarmami.

Produkty bazowe

• Mięso, drób, ryby i jaja
• Warzywa, zwłaszcza warzywa korzeniowe i warzywa liściaste
• Sfermentowana żywność, taka jak kapusta kiszona, pikle i jogurt
• Świeże owoce, z umiarem
• Orzechy i nasiona
• Zdrowe tłuszcze, takie jak olej kokosowy, masło i ghee
• Rosół z kości
• Pokarmy fermentowane, takie jak np. kiszonki, kefir, kombucha

Produkty niezalecane

• Zboża, w tym pszenica, ryż i kukurydza
• Cukry rafinowane
• Przetworzona żywność
• Pasteryzowane produkty mleczne
• Rośliny strączkowe, takie jak fasola i soczewica
• Warzywa skrobiowe, takie jak ziemniaki
• Warzywa psiankowate, takie jak pomidory i papryka
• Sztuczne słodziki
• Mięso i produkty mleczne z hodowli przemysłowych

Jakie trudności wiążą się ze stosowaniem diety GAPS?

Dieta GAPS jest restrykcyjną dietą, która eliminuje duże grupy produktów, co czyni ją trudną do stosowania. Podczas stosowania diety GAPS mogą pojawić się np. trudności:

• Organizacyjne: w planowaniu posiłków i znajdowaniu odpowiednich opcji podczas jedzenia poza domem.
• Czasochłonne: znacznie większy nakład czasu, niż przy elastycznym podejściu do diety.
• Izolacja społeczna: dieta GAPS może być restrykcyjna, co może utrudniać spożywanie posiłków z przyjaciółmi i rodziną oraz może prowadzić do izolacji społecznej.
• Dieta GAPS jest droga: Niektóre produkty zalecane w diecie GAPS, takie jak mięso od krów karmionych trawą oraz organiczne owoce i warzywa, mogą być droższe niż konwencjonalne opcje.
• Złożona suplementacja: GAPS może wymagać stosowania suplementów, takich jak probiotyki oraz suplementy uzupełniające niedobory (co jeszcze bardziej zwiększa koszty).
• Ryzyko niedoborów składników odżywczych: GAPS eliminuje wiele grup żywności, trudno pokryć zapotrzebowanie nie tylko na mikroelementy, ale też odpowiednie ilości białka, węglowodanów czy tłuszczu.

Czy dieta GAPS ma poparcie w badaniach naukowych?

Czy oprócz dr Campbell ktoś jeszcze potwierdza skuteczność diety GAPS w leczeniu zaburzeń psychicznych czy neurorozwojowych?

Nie. 

Od 2004 roku nie pojawiło się ani jedno wartościowe badanie o diecie GAPS. Nie pojawia się w czasopismach naukowych, ani na pubmedzie.

Napiszę jak koleżanka-koleżance, bardzo nienaukowo – może badacze nie skusili się na testowanie tej diety na dzieciach, szczególnie z autyzmem wiedząc jak bardzo obciążający psychicznie mógłby być taki model żywieniowy?

Brak badań przeprowadzonych przez innych naukowców niż dr Campbell na przestrzeni ostatnich 20 lat wygląda delikatnie mówiąc podejrzanie. Tym bardziej, że tak wiele obiecuje, przecież daje nadzieje nawet na całkowicie wyzdrowienie. 

Dieta GAPS jest dietą bardzo restrykcyjną dietą eliminacyjną. Jest bardzo trudna, szczególnie na początku, nawet dla ludzi zdrowych, a co dopiero dla dzieci w spektrum autyzmu. Jednym z charakterystycznych zachowań w tym zaburzeniu jest wybiórczość pokarmowa [4].

Dieta GAPS wiąże się z dużym ryzykiem niedoborów spowodowanym eliminacją wielu produktów. Jeżeli połączy się to z wybiórczością pokarmową może być to fatalne w skutkach. 

Skoro nie GAPS, to jaka dieta w zaburzeniach neurorozwojowych czy psychicznych?

Na ten moment nie mamy żadnych twardych dowodów potwierdzających, że konkretna dieta ma szansę całkowicie uleczyć jakieś zaburzenie neurorozwojowe czy psychiczne.

Ani dieta GAPS, ani jakakolwiek inna. Wiele się mówi o tym, że jelita to drugi mózg [5], ale te wszystkie badania są zbyt świeże, żeby zrozumieć jak mikrobiom ma wpływ m.in. na spektrum autyzmu, żeby stworzyć dokładną metodę leczenia [6]. 

Istnieją badania, które mówią, że dieta bezglutenowa czy dieta bezglutenowa i bezkazeinowa ma szansę zredukować objawy autyzmu [7, 8, 9]. Warto jednak podkreślić, że te badania mają często bardzo niską jakość dowodów [10].

Ciekawym aspektem takich diet jest to, że rodzice mogą widzieć poprawę w zachowaniu dzieci po przejściu na taką dietę, ale w analizach zmiana okazuje się nieistotna statystycznie [11]. Poprawa zachowań w ocenie rodziców może wynikać też ze zmian niezwiązanych bezpośrednio ze stosowaną metodą żywieniową a np. ograniczeniem produktów ewidentnie szkodliwych w stosowanych nadmiarze takich jak słodzone napoje, słodycze, fast foody, przetworzone czerwone mięsa itp.

Inną strategią może być zbadanie indywidualnych alergii pokarmowych i zastosowanie precyzyjnej diety eliminacyjnej, jeśli alergie występują. W miarę otwartości osoby chorej, warto próbować wprowadzać do diety produkty prozdrowotne np. te o charakterze przeciwzapalnym. Jeśli dziecko ma wybiórczość pokarmową, dobrym pomysłem będzie uzupełnienie potencjalnych niedoborów pokarmowych z suplementami – top top to witamina D3 i kwasy omega 3, jeśli nie jecie bogatych w nie ryb 2 razy w tygodniu.

My zachęcamy swoich pacjentów do dbania o zdrowie psychiczne przede wszystkim poprzez działanie w granicach własnych zasobów i możliwości. Zamiast zmuszać się do diety GAPS, która ma bardzo słabe poparcie w nauce, skuteczniejszą strategią może być rozpoczęcie działań od ograniczenia najbardziej szkodliwych nawyków/elementów diety. Jakie by one na ten moment nie były. Zmiany w stylu życia mogą poprawić codzienne funkcjonowanie.

Podsumowując: dieta GAPS jest przez nas stanowczo odradzana

To zrozumiałe, że osoby, których bliscy doświadczają zaburzeń, szukają wszystkich możliwych opcji na poprawę ich życia. Dieta GAPS tak dużo obiecuje, ale nauka nie potwierdza jej skuteczności. Długi okres stosowania diety (dwa lata) i restrykcje mogą za to prowadzić do niedożywienia – co szczególnie w przypadku dzieci jest niebezpieczne.

Jeżeli jednak chcesz wypróbować zmiany w diecie to koniecznie pod okiem dietetyka, lekarza i terapeuty prowadzącego – żeby mieć pewność, że robisz to w możliwie najbezpieczniejszy sposób.

Ja nie znam wystarczająco mocnych dowodów, żeby komukolwiek ją polecać.

Dieta GAPS Bibliografia

1. Dieta GAPS wg autorów: “Gut and psychology syndrome” Dr Natasha Campbell-McBride https://www.gapsdiet.com/product/gut-and-psychology-syndrome/
2. Dieta GAPS wg autorów: Dairy Introduction https://www.gapsdiet.com/dairy-introduction-structure/ 
3. Dieta GAPS pełna procedura wg autorów
4. Marí-Bauset, Salvador, et al. „Food selectivity in autism spectrum disorders: a systematic review.” Journal of child neurology 29.11 (2014): 1554-1561.
5. Fung, Thomas C., Christine A. Olson, and Elaine Y. Hsiao. „Interactions between the microbiota, immune and nervous systems in health and disease.” Nature neuroscience 20.2 (2017): 145-155.
6. Johnson, Dinyadarshini, et al. „A revolutionizing approach to autism spectrum disorder using the microbiome.” Nutrients 12.7 (2020): 1983.
7. Yu, Yuping, et al. „Efficacy and safety of diet therapies in children with autism spectrum disorder: a systematic literature review and meta-analysis.” Frontiers in Neurology 13 (2022)
8. Quan, Liuliu, et al. „A systematic review and meta-analysis of the benefits of a gluten-free diet and/or casein-free diet for children with autism spectrum disorder.” Nutrition Reviews 80.5 (2022): 1237-1246.
9. Keller, Amélie, et al. „The effect of a combined gluten-and casein-free diet on children and adolescents with autism spectrum disorders: A systematic review and meta-analysis.” Nutrients 13.2 (2021): 470.
10. Lyra, Larissa, et al. „What do Cochrane systematic reviews say about interventions for autism spectrum disorders?.” Sao Paulo Medical Journal 135 (2017): 192-201.
11. Elder, Jennifer Harrison, et al. „The gluten-free, casein-free diet in autism: results of a preliminary double blind clinical trial.” Journal of autism and developmental disorders 36 (2006): 413-420.