Dieta wrzodowa – co to jest, kiedy stosować, co jeść, a czego nie

Piekący ból w nadbrzuszu po posiłku lub na czczo? Odczuwasz zbyt szybkie uczucie sytości podczas jedzenia lub masz przewlekłe nudności? To mogą być objawy choroby wrzodowej! Sprawdź czy odżywianie ma jakiś wpływ na rozwój tej choroby i czy odpowiednia dieta wrzodowa przy wrzodach żołądka oraz dwunastnicy może pomóc w zmniejszeniu dolegliwości.

Choroba wrzodowa – definicja, przyczyny i objawy

Choroba wrzodowa to jedno z najczęściej występujących schorzeń górnego odcinka przewodu pokarmowego. Ma charakter przewlekły, z okresami zaostrzenia i remisji. Przebieg charakteryzuje się zaburzeniem równowagi między czynnikami uszkadzającymi błonę śluzową (kwas solny, pepsyna, leki) a tymi, które ją chronią (bariera śluzówkowa, prostaglandyny i wydzieliny błony śluzowej).

Objawia się cyklicznym pojawianiem wrzodów, czyli ubytków w błonie śluzowej żołądka lub dwunastnicy. Ubytki te pojawiają się stopniowo. W początkowych etapach obserwuje się tzw. nadżerki – powierzchowne uszkodzenia błony śluzowej. W obecności sprzyjających warunków ubytki powiększają się poprzez wnikanie w głąb ściany żołądka. Pojawiają się liczne i trudno gojące się uszkodzenia naczyń krwionośnych, które mogą powodować krwotoki oraz perforacje.

Choroba wrzodowa – objawy

Przebieg choroby w początkowych stadiach często jest bezobjawowy. Głównym symptomem jest ból o piekącym charakterze w nadbrzuszu po posiłku (wrzody żołądka) lub na czczo, w tym w nocy ok. godz. 23.00–2.00 i w ciągu 2–3 h po posiłkach (wrzody dwunastnicy).

Ból zwykle ustępuje po spożyciu pokarmu lub przyjęciu leków zobojętniających kwas solny. Mogą występować również nudności i wymioty oraz zbyt szybkie uczucie sytości podczas jedzenia posiłku.

Jeśli obserwujesz u siebie podobne objawy warto zgłosić się do gastroenterologa, aby uniknąć poważnych dla zdrowia powikłań rozwoju owrzodzeń.

Choroba wrzodowa – przyczyny

Za główną przyczynę choroby wrzodowej uznane jest zakażenie bakterią Helicobacter pylori. Jest ona odpowiedzialna za 75–90% przypadków wrzodów dwunastnicy i około 70% wrzodów żołądka.

Drugim istotnym czynnikiem ryzyka jest przewlekłe stosowanie NLPZ (niesteroidowych leków przeciwzapalnych), czyli powszechnych środków przeciwbólowych, np. aspiryny, diklofenaku, ibuprofenu, ketoprofenu i innych leków z tej grupy.

Ryzyko wystąpienia wrzodów trawiennych zwiększa się również u osób starszych, u pacjentów z chorobą wrzodową w wywiadzie oraz u palaczy.

Dieta wrzodowa – na czym polega i kiedy ją stosować?

Tak naprawdę, nie istnieje specyficzna dieta wrzodowa w przypadku wystąpienia owrzodzeń żołądka i dwunastnicy, ale odżywianie dopasowane do dolegliwości i aktualnych objawów pacjenta jest istotne dla poprawy jego zdrowia i jakości życia. Odpowiednia dieta wrzodowa może wspomagać leczenie wrzodów żołądka/dwunastnicy i łagodzić niepożądane objawy, jednak najważniejsze jest znalezienie przyczyny rozwoju choroby oraz postępowanie eliminujące czynniki ryzyka.

Celem diety na wrzody żołądka i dwunastnicy jest ograniczenie nadmiernego wydzielania kwasu solnego w żołądku oraz załagodzenie stanu zapalnego błony śluzowej.

Aby zaplanować konkretne i bezpieczne działania niezbędna jest ocena stanu odżywienia pacjenta oraz innych współistniejących dolegliwości z naciskiem na indywidualne podejście do dietoterapii.

Dieta wrzodowa – ogólne zalecenia żywieniowe

Tak jak wcześniej wspomniano, dieta na wrzody żołądka i dwunastnicy powinna być indywidulanie dopasowana do pacjenta. Kiedyś często jako wsparcie leczenia głównym zaleceniem dietetycznym było stosowanie diety lekkostrawnej wraz z wykluczeniem produktów nasilających czynność wydzielniczą żołądka. W tej chwili, częściej rekomenduje się skupienie na pojedynczej jednostce i aktualnych objawach, ponieważ nie każdy z wrzodami żołądka czy dwunastnicy ma takie same objawy, po takich samych produktach spożywczych. Tolerancja składników przez układ pokarmowy jest bardzo zmienna, dlatego dopasowanie jadłospisu do konkretnej osoby to klucz do lepszego samopoczucia i zmniejszenia dolegliwości w trakcie choroby. Ograniczaj produkty, po których czujesz się źle.

Ważne jest również to, by mimo eliminacji niektórych produktów z jadłospisu powodujących niekorzystne objawy, zadbać o odżywczość diety wrzodowej, tak by dostarczała wszystkich niezbędnych makro- i mikroskładników. Komponowanie posiłków powinno wyglądać podobnie jak u osoby zdrowej, ale z uwzględnieniem indywidualnej tolerancji pokarmów.

Dieta wrzodowa – jak zmniejszyć dolegliwości w chorobie?

1. Prowadź dzienniczek żywieniowy, który pomoże Ci w identyfikacji produktów powodujących dolegliwości. Samoobserwacja może sprawić, że komponowanie posiłków będzie łatwiejsze w diecie na wrzody żołądka i dwunastnicy.
2. Korzystne będą regularne posiłki o niezbyt dużej objętości. Obfite posiłki nasilają czynność wydzielniczą żołądka, co może wpływać na zwiększenie intensywności objawów choroby.
3. Posiłki jedz wolno, uważnie, dokładnie je przeżuwając, tak aby zapewnić lepsze trawienie i wchłanianie pokarmów.
4. Zadbaj o umiarkowaną temperaturę posiłków. Zbyt gorące posiłki będą podrażniać przewód pokarmowy, czego nie chcemy, a dodatkowo zwiększają ryzyko wystąpienia raka płaskonabłonkowego przełyku.
5. Unikaj/ogranicz pikantne potrawy, ostre przyprawy, musztardę i sosy na bazie octu, jeśli nasilają u Ciebie objawy. Wyeliminuj również nadmierne dosalanie dań oraz ogranicz spożywanie słonych, przetworzonych dań gotowych.
6. Smażone i tłuste posiłki zamień na gotowane lub pieczone z mniejszą ilością tłuszczu. Nie chodzi o ograniczanie tłuszczu w codziennej diecie na wrzody żołądka i dwunastnicy, ale o niespożywanie nadmiaru bogatotłuszczowych, ciężkostrawnych potraw, bazujących na mało wartościowych źródłach tłuszczu (np. smalec, masło, tłuste części mięsa).
7. Unikaj dużej ilości cebuli, czosnku, warzyw kapustnych, które mają silne działanie wzdymające.
8. Kawa może zwiększać wydzielanie kwasu solnego w żołądku, dlatego jeśli masz po niej dolegliwości, ogranicz jej picie lub sprawdź jak będziesz czuć się po kawie z mlekiem/z większą ilością mleka lub po kawie zbożowej.
9. Mocna czarna herbata również może być problematyczna u części pacjentów na diecie wrzodowej. Sprawdź swoje reakcje na słabsze napary lub herbatę zieloną. Zielona odmiana herbaty, dzięki obecności dużej ilości związków polifenolowych, może być wsparciem w walce z zakażeniem H. pylori.
10. Jeśli razowe pieczywo powoduje u Ciebie dolegliwości, zamień je na pieczywo graham lub pieczywo z mniejszą procentową zawartością mąki pełnoziarnistej.
11. Testuj różne formy produktów, które nasilają objawy choroby, a są wartościowe. Przykładowo nasiona roślin strączkowych – często cała forma nasion (np. cała, ugotowana ciecierzyca w sałatce) będzie problematyczna, a w formie hummusu na kanapkę lub w formie makaronu z ciecierzycy – będzie okej.
12. Wyeliminuj alkohol i palenie tytoniu. Pogarszają one tempo gojenia się owrzodzeń (poza wieloma innymi negatywnymi skutkami).

Dieta wrzodowa – produkty zalecane

Dobór odpowiednich produktów zależy od indywidualnej tolerancji oraz od przebiegu choroby wrzodowej. Korzystnym nawykiem jest notowanie po każdym posiłku o wystąpieniu objawów bądź ich braku w dzienniczku żywieniowym. Dzięki tej samoobserwacji możliwe jest komponowanie posiłków w diecie wrzodowej w sposób niepowodujący dolegliwości, poprawiając tym samym komfort życia. Poniżej znajdziesz zbiór produktów, które mogą być mniej problematyczne w trakcie dietoterapii choroby wrzodowej.

Produkty, które są zalecane w diecie na wrzody żołądka i dwunastnicy:

• chude produkty mleczne: twaróg, jogurty, kefir, maślanka, serek wiejski
• jaja: gotowane na miękko, w koszulkach, jajecznica z małą ilością tłuszczu, omlet
• chude mięso: indyk, kurczak, cielęcina
• ryby i owoce morza
• produkty zbożowe: pieczywo graham lub pszenne, kasze drobnoziarniste, makaron pszenny, płatki naturalne, ryż biały, mąka graham lub o niższym typie
• tłuszcze: oliwa z oliwek, olej rzepakowy
• przyprawy: zioła świeże i suszone, cynamon
• owoce i warzywa: zależnie od tolerancji, często lepiej sprawdzają się bez skórki, gotowane, pieczone, zmiksowane

Dieta wrzodowa – produkty niezalecane

Obecność produktów na tej liście nie oznacza, że są one całkowicie przeciwwskazane u Ciebie, jeśli zmagasz się z wrzodami żołądka lub dwunastnicy i musisz zacząć stosować dietę wrzodową. W porównaniu do tych wyżej mogą powodować więcej dolegliwości z uwagi na większe zdolności drażniące przewód pokarmowy, zwiększenie wydzielania kwasu solnego w żołądku, bądź wpływ na opóźnianie opróżniania żołądka.

Weź pod uwagę swoją indywidualną tolerancję i sposób obróbki tych pokarmów.

• tłuste produkty mleczne: śmietana, sery żółte, pleśniowe, ser Feta
• jaja: gotowane twardo, smażone z boczkiem i na dużej ilości tłuszczu
• tłuste produkty mięsne: wieprzowina, baranina, kaczka, gęś, wędliny
• produkty wędzone: ryby, szynki
• produkty zbożowe: razowy, świeży chleb, kasze gruboziarniste, makaron razowy, słodzone płatki śniadaniowe, mąki pełnoziarniste
• tłuszcze: smalec, boczek
• przyprawy: pieprz, papryka ostra, chili, chrzan, musztarda, ocet, pikle
• warzywa strączkowe i kapustne, czosnek, cebula
• napoje: mocna kawa i herbata, alkohol

Dieta wrzodowa – korzyści

Leczenie choroby wrzodowej polega głównie na identyfikacji przyczyny rozwoju schorzenia oraz odpowiedniej farmakoterapii zaleconej przez lekarza. Badania nie wykazały, by odżywianie odgrywało znaczącą rolę w powstawaniu wrzodów żołądka i dwunastnicy. Jednak postępowanie żywieniowe (dieta wrzodowa) w trakcie trwania choroby przynosi pewne korzyści:

• poprawa jakości życia,
• zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz dyskomfortu po posiłkach,
• przyspieszenie gojenia się owrzodzeń,
• wsparcie w leczeniu wrzodów żołądka i dwunastnicy,
• zapobieganie nawrotom choroby wrzodowej,
• nauka tolerowanych produktów w jadłospisie.

Jak zapobiegać chorobie wrzodowej?

Nie można całkowicie wyeliminować ryzyka rozwoju wrzodów żołądka i dwunastnicy, ale są pewne działania, które mogą pomóc z zmniejszeniu prawdopodobieństwa ich wystąpienia:

• unikanie nadmiernego przyjmowania leków, które mogą podrażniać błonę śluzową żołądka (NLPZ),
• zaprzestanie palenia tytoniu,
• ograniczenie spożywania alkoholu,
• eradykacja Helicobacter pylori,
• zachowanie zasad prawidłowej higieny żywności (np. dokładne mycie warzyw i owoców) oraz osobistej (np. częste mycie rąk), aby uniknąć zakażenia H.pylori.

Dieta wrzodowa – podsumowanie

Dieta wrzodowa powinna być indywidualnie dopasowana do pacjenta zmagającego z wrzodami żołądka lub dwunastnicy. Tolerowanie produktów przez układ pokarmowy jest bardzo zmienne u każdego chorego i uzależnione od wielu aspektów. W związku z tym, w diecie wrzodowej codzienny jadłospis należy komponować w taki sposób, aby nie nasilał on dolegliwości charakterystycznych dla choroby i sprzyjał gojeniu się owrzodzeń. Istotna będzie tutaj samoobserwacja i uważność pacjenta na to, jakie produkty są dla niego bardziej korzystne, a jakie mniej. Odpowiednia dieta wrzodowa może być wsparciem w leczeniu wrzodów, ale warto podkreślić, że najważniejsza jest konsultacja z lekarzem, znalezienie przyczyny rozwoju schorzenia i zalecona farmakoterapia oraz działania eliminujące czynniki ryzyka.

Dieta wrzodowa – źródła

1. Vomero ND, Colpo E. Nutritional care in peptic ulcer. Arq Bras Cir Dig. 2014;27(4):298-302.
2. Kołodziej G, Klasik-Ciszewska S. Profilaktyka i terapia żywieniowa w chorobie wrzodowej żołądka. Med Rodz. 2018;21(3):245-251.
3. Kołota A, Sulima A. Znaczenie diety w chorobie wrzodowej. Kosmos. 2018;67(4):895-90.
4. Öztekin M, Yılmaz B, Ağagündüz D, Capasso R. Overview of Helicobacter pylori infection: clinical features, treatment, and nutritional aspects. Diseases. 2021;9(4):66.
5. Peptic ulcers (stomach and duodenal ulcers) – NIDDK. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases. Dostęp 28.07.2023. https://www.niddk.nih.gov/health-information/digestive-diseases/peptic-ulcers-stomach-ulcers
6. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy. Medycyna Praktyczna. Dostęp 28.07.2023. https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.4.6.
7. Masukume G, Mmbaga BT, Dzamalala CP. et al. A very-hot food and beverage thermal exposure index and esophageal cancer risk in Malawi and Tanzania: findings from the ESCCAPE case–control studies. Br J Cancer. 2022;127:1106–1115.