Dieta bezglutenowa – co to jest, kiedy stosować, co jeść, a czego nie

Jest pewne roślinne białko, które budzi grozę w niektórych kręgach fit-frików. Jeśli tylko usłyszą, że jesz gluten to możesz być pewien fali krzywych spojrzeń. Prawdopodobnie dowiesz się od nich, że “produkty bezglutenowe są przecież zdrowsze i tylko dzięki diecie bezglutenowej można schudnąć”. Ponadto, “najlepiej wszyscy powinniśmy pozbyć się go ze swojego życia”. Jednak musisz wiedzieć, że nie ma żadnych udowodnionych pozytywnych aspektów przejścia na dietę bezglutenową przez osoby tolerujące gluten!

Na czym polega dieta bezglutenowa?

Sama nazwa dużo nam tłumaczy. Dieta bezglutenowa jest dietą eliminacyjną, na której nie spożywa się produktów będących źródłem glutenu, czyli głównie pszenicy, żyta, jęczmienia czy orkiszu. Jest to jedyna skuteczna terapia i najlepsza metoda poprawy jakości życia dla chorób takich jak celiakia.

Czym jest gluten? 

Gluten sam w sobie nie jest białkiem, a raczej kompleksem białek, które w różnych odmianach zboża różnią się zawartością procentową, składem i rozmieszczeniem białek glutenowych*. Główne białka w tym kompleksie to glutenina i gliadyna, którą nazywa się prolaminami [1]. Magiczną mocą glutenu jest to, że potrafi tworzyć siatkę, dzięki której ciasta czy chleb mogą tak pięknie rosnąć. Nadaje on im również charakterystyczną ciągnącą konsystencję [1]. 

Gliadyna i glutenina mają różne właściwości i to właśnie dlatego nie każda mąka nadaje się tak samo do wypieku chleba czy ciasta drożdżowego. Oczyszczone uwodnione gliadyny w większym stopniu wpływają na lepkość i rozciągliwość ciasta, podczas gdy uwodnione gluteniny przyczyniają się do wytrzymałości i elastyczności ciasta [1].

Białka, które także określamy jako białka glutenu (czyli inne prolaminy, podobne do gliadyny) [1]:

• sekalina w życie, 
• hordeina w jęczmieniu, 
• aweniny w owsie.

Pochodne tych zbóż tj. pszenżyto, słód, orkisz czy kamut także są źródłem glutenu.

* Czasami w określeniu glutenu w tym tekście będę używać określenia “białko”, ale stosuję to jako skrót myślowy, co by nie było za dużo powtórzeń 😉.

Kiedy stosować dietę bezglutenową?

Spożywanie glutenu może mieć negatywny wpływ na organizm, ale głównie dotyczy to osób, które cierpią na schorzenia, gdzie to białko jest ich “triggerem”. Choroby, które wymagają wprowadzenia diety bezglutenowej:

• choroby autoimunologiczne, takie jak celiakia, 
• alergia pokarmowa na gluten,
• nieceliakalna nadwrażliwość na gluten.

Celiakia

Dietę bezglutenową trzeba wprowadzić, kiedy cierpi się na celiakię. Jest to choroba autoimmunologiczna, która powoduje, że nasz organizm broni się przed glutenem tworząc przeciwko niemu przeciwciała. Traktuje on to białko trochę tak jak zdrowy organizm traktuje bakterie. Celiakia powoduje uszkodzenie jelita cienkiego [2, 3]. Ponadto, wiąże się z osteoporozą, problemami z płodnością u kobiet, cukrzycą, zwiększonym ryzykiem nowotworu przewodu pokarmowego i chłoniaka nieziarniczego [4]. Niestety, każde z wspomnianych wcześniej białek glutenu może powodować reakcję autoimmunologiczną w celiakii. Jednak dany pacjent może reagować tylko na kilka z nich [1]. Wyjątkiem jest owies – obserwuje się mały odsetek chorych, którzy są wrażliwi także na aweniny, ale dla większości pacjentów jest on bezpieczny [5, 6]. 

Celiakia o innych formach [7]:

• ataksja glutenowa – zaburzenia funkcjonowania móżdżka,
• choroba Dühringa – inaczej zapalenie opryszczkowate skóry, skórna manifestacja choroby. 

Alergia pokarmowa

Alergia pokarmowa na gluten jest konkretnie na białko wstępujące w pszenicy – gliadynę. Objawy zwykle pojawiają się w ciągu kilku minut do godziny po spożyciu i obejmują swędzenie oraz obrzęk, wysypkę skórną, a nawet zagrażającą życiu reakcję anafilaktyczną. Symptomy alergiczne występują nie tylko po spożyciu pszenicy, ale także po jej wdychaniu. Ma to miejsce szczególnie w miejscu, gdzie unosi się dużo mącznego pyłu, stąd też nazwa: astma piekarza [1].

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten

To schorzenie, które wywołuje reakcję organizmu na gluten, ale nie jest ani celiakią ani alergią pokarmową. Niestety, nieceliakalna nadwrażliwość na gluten nie jest jeszcze dobrze poznana i brakuje odpowiednich metod diagnostycznych [8]. Często myli się ją z IBSem (czyli z zespołem jelita drażliwego) ze względu na podobne objawy. Dodatkowo, dieta low FODMAP może zmniejszać objawy żołądkowo-jelitowe u chorych z nieceliakalną nadwrażliwością na gluten, podobnie jak u pacjentów z IBS, przez co trudno jest to jednoznacznie zdiagnozować [9]. 

Choroby tarczycy 

Obecnie bardzo popularny jest trend wprowadzania diety bezglutenowej wśród osób cierpiących na choroby Hashimoto lub Gravesa-Basedowa. Są to schorzenia autoimmunologiczne, w których organizm atakuje własny gruczoł tarczowy. U części z tych osób dieta bezglutenowa może być pomocna w poprawie jakości życia, ponieważ:

• u pacjentów z przewlekłym autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy, częstość występowania celiakii szacuje się na 2–7,8%, co stanowi wyższą częstość niż w ogólnej populacji [34], 
• choroba Hashimoto jest wymieniana jako ryzyko rozwoju nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten [35]. 

Niemniej jednak, w przypadku osób dotkniętych chorobami autoimmunologicznymi atakującymi tarczycę, które nie mają współistniejącej celiakii, brakuje dowodów na skuteczność diety bezglutenowej [36]. W przypadku nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten problemem jest brak metod diagnostycznych, który utrudnia przeprowadzenie badań naukowych.

Dieta u osób z chorobą Hashimoto nie odbiega bardzo od tego co zaleca się ogółowi populacji → jeżeli interesuje Cię ten temat koniecznie zajrzyj do serii wpisów o diecie w niedoczynności tarczycy. Jeżeli masz Hashimoto i po spożyciu produktów zawierających gluten nie czujesz się najlepiej, warto zrobić badania pod kątem celiakii. Masz większe szanse, że na nią cierpisz niż ogół populacji.

Dodatkowym aspektem za nie wprowadzeniem diety bezglutenowej na własną rękę przy chorobach tarczycy jest fakt, że niska podaż węglowodanów może działać hamująco na enzym o nazwie 5-dejodynaza [37, 38]. Dzięki niemu w naszym organizmie zachodzi transformacja tyroksyny (T4) do trójjodotyroniny (T3). Ja wiem, że dieta bezglutenowa i dieta niskowęglowodanowa to dwie różne rzeczy. Jednak nieumiejętne prowadzenie diety eliminującej gluten na własną rękę może prowadzić do zbyt niskiej podaży węglowodanów.

Dieta bezglutenowa – co jeść, a czego nie?

Produkty zawierające gluten

Na diecie bezglutenowej zakazane są produkty zawierające kompleks białek glutenowych, czyli produkty z pszenicy, żyta, jęczmienia, orkiszu, kamutu, pszenżyta, słodu i w niektórych przypadkach również z owsa (przypominajka: bardzo mały odsetek pacjentów reaguje na gluten owsa). Patrząc na tę listę, oczywistym jest zrezygnowanie z produktów zawierających:

• mąkę (pieczywo, ciasta, pizza, makarony itd.), 
• płatki (jęczmienne itd.), 
• otręby (pszenne, jęczmienne itd.),
• kasze (kuskus, manna, jęczmienna, bulgur itd.),
• kawę zbożową.

Jednakże trzeba uważać na te mniej oczywiste produkty, takie jak piwa słodowe czy sos sojowy, a nawet opłatki Bożonarodzeniowe. Warto być uważnym konsumentem i czytać etykiety produktów. Dodatkowymi źródłami glutenu są:

• przetworzone mięso, 
• wegetariańskie substytuty mięsa, 
• zagęszczacze, emulgatory lub środki żelujące w cukierkach, lodach, maśle, przyprawach, farszach, marynatach i dressingach,
• wypełniacze i powłoki stosowane w lekach lub wyrobach cukierniczych. 

Produkty bezglutenowe

Na diecie bezglutenowej można się wspomagać produktami bez glutenu np. zamiennikiem sosu sojowego jest tamari. Większość takich produktów ma na etykiecie obrazek z przekreślonym kłosem, który symbolizuje certyfikowaną żywność bez glutenu lub napis “gluten-free”. Na szczęście, to białko roślinne występuje tylko w zbożach, tak więc cała reszta produktów jest już dozwolona. Mam tu na myśli warzywa, owoce, mięsa (w tym ryby), jaja, nabiał, orzechy, oleje. Istnieją także zboża, które nie zawierają glutenu:

• ryż,
• kukurydza,
• gryka, 
• proso, 
• amarantus, 
• quinoa, 
• teff, 
• sorgo. 

Jednak wiele stron o celiakii (m.in. Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią) sugeruje, że nawet śladowe ilości glutenu mogą wpłynąć niekorzystnie na organizm chorego, dlatego w trakcie przygotowywania dań trzeba zadbać o czystość produktów i przestrzeni, gdzie przygotowuje się jedzenie. 

Dieta bezglutenowa – korzyści i skutki uboczne

Korzyści z przejścia na dietę bezglutenową najbardziej odczują osoby, które glutenu nie tolerują. Cierpią na choroby autoimmunologiczne glutenozależne, alergię pokarmową lub nieceliakalną nadwrażliwość na gluten. Najczęściej dieta ta przynosi ulgę w dolegliwościach jelitowych [10]:

• wzdęcia,
• zaparcia lub biegunka,
• ból brzucha.

Pomaga także w zmniejszeniu uczucia zmęczenia [11] oraz pozbycia się tak zwanej “mgły mózgowej” u chorych [12]. Osoby cierpiące na celiakię mają problem z wchłanianiem substancji z jelita, co może prowadzić do niedożywienia, dlatego w ich przypadku dieta bezglutenowa jest bardzo ważna. Dzięki niej ściana jelita cienkiego się goi i więcej substancji wchłania się do organizmu, a dodatkowo zmniejsza się istniejący stan zapalny [13]. Korzyści z diety bezglutenowej mogą również uzyskać ludzie, którzy cierpią na schorzenia, takie jak łuszczyca, bielactwo. Zaobserwowano, że w wyniku diety eliminującej gluten, poprawia się stan ich skóry [14].

Wady diety bezglutenowej to przede wszystkim:

• jej wyższe koszty – produkty oznaczone jako “gluten-free” są droższe od ich glutenowych odpowiedników [15, 16],
• izolacja społeczna związana z eliminacją wielu powszechnie dostępnej żywności [17],
• gorszy rozkład makroskładników – wyższa zawartość tłuszczy i niższa zawartość błonnika niż u glutenowych odpowiedników [16, 18],
• może się wiązać z ryzykiem niedoborów witamin, składników mineralnych i niską podażą błonnika [19].

Natomiast, to co ja uważam za największą wadę tej diety to właśnie izolacja społeczna. Można wprowadzić dodatkową suplementację, zmniejszyć ilość gotowych produktów “gluten-free”, ale wyjścia do restauracji czy wizyty u babci już nigdy nie będą takie same. Wiele pysznych typów kuchni np. włoska czy polska bazuje na produktach mącznych, które są zakazane na diecie bezglutenowej. Gnocchi, pizza czy nawet polskie kopytka i ciasto drożdżowe u babci są daniami, które trzeba wyeliminować. Do bliskich zawsze można przynieść własne jedzenie, ale w wielu restauracjach często trudno o pozycje bez glutenu.

Dieta bezglutenowa a utrata wagi

W wielu przypadkach przejście na dietę bezglutenową może się wiązać z obniżeniem masy ciała. Pozbywamy się w swoim codziennym życiu wielu pysznych produktów ze swojego życia, które mogą prowadzić do nadwyżek kalorycznych. Tu mam na myśli oczywiście różne imprezy, ale nawet zamawianie jedzenia przez telefon będzie dużo trudniejsze, kiedy najdzie Cię ochota na wieczór leniuchowania na kanapie. Wielkie badanie ze Stanów Zjednoczonych obejmujące 13523 osób zdrowych pokazuje, że dieta ta może być pomocna w kontrolowaniu wagi [20]. Z drugiej strony może być tak, że to nie tylko pozbycie się tego białka miało wpływ na masę ciała – tutaj nie wzięto pod uwagę innych aspektów takich jak np. zwiększona aktywność fizyczna. 

Produkty bezglutenowe mają zazwyczaj więcej tłuszczów i mniej błonnika niż ich odpowiedniki zawierające gluten [18, 21]. Może się to wiązać z powstawaniem nadwyżki kalorycznej [22], poprzez m.in. niższą sytość poposiłkową, wyższą wartość energetyczną, co już nie będzie pomocne w utracie masy ciała. Badania mówią, że wśród pacjentów z celiakią wzrasta częstość występowania nadwagi/otyłości po przejściu na dietę bezglutenową [23, 24, 25]. Prawdopodobną przyczynę może stanowić zwiększone wchłanianie przez zdrowiejące jelita, ale także gorsza jakość spożywanych pokarmów bezglutenowych. Nie wszystkie badania potwierdzają wzrost BMI po zmianie sposobu odżywiania [26]. Ale to co jest pewne: od samego glutenu się nie tyje [27]!

Zagrożenia z nieuzasadnionej eliminacji glutenu

Produkty zbożowe są ważnym elementem zdrowej diety. Dla osób zdrowych, czyli tych, którzy nie cierpią na nietolerancję glutenu, nie ma żadnych udowodnionych pozytywnych aspektów przejścia na dietę bezglutenową [19]. Co ciekawe, badania mówią, że ludzie którzy rezygnują z glutenu mimo wszystko pogarszają stan swojego odżywiania [28].

Dieta bezglutenowa charakteryzuje się niskim spożyciem błonnika (o jego wpływie na nasz organizm jest cały osobny wpis na blogu – przeczytaj dlaczego warto jeść błonnik). Ponadto, bazowanie na produktach bezglutenowych często wiąże się z wysokim indeksem glikemicznym posiłków i małą ilością białka [29]. Produkty z pełnego ziarna opisuje się w pracach naukowych jako bardzo ważnym element w obniżaniu ryzyka chorób układu krążenia czy cukrzycy [30, 32]. Eliminacja produktów, które zawierają gluten może się też wiązać z ryzykiem niedoborów pokarmowych.

Dieta bezglutenowa a ryzyko niedoboru witamin i składników mineralnych

Badania na temat niedoborów, które są efektem diety bezglutenowej są prowadzone na osobach, które mają celiakię [29, 33]. Jest to o tyle ważna informacja, że choroba ta cechuje się złym wchłanianiem i chorzy już na starcie mają całą masę niedoborów. Co prawda, dieta bezglutenowa powoduje gojenie się błony śluzowej jelita cienkiego i poprawę wchłanialności, lecz mimo to, deficyty składników odżywczych nadal występują u tych osób. Największym zagrożeniem są niedobory [29, 33]:

• witaminy D, 
• witaminy B12,
• kwasu foliowego,
• żelaza, 
• cynku, 
• magnezu, 
• wapnia.

Dlatego bardzo ważne jest prowadzenie diety bezglutenowej pod okiem specjalisty. Wszystko po to, by osoby cierpiące na celiakię mogły uzupełnić występujące niedobory, zarówno te, które powstały przez to schorzenie, jak i te, które mogą się rozwinąć w wyniku nieprawidłowej diety bezglutenowej.

Dieta bezglutenowa – przykładowy jadłospis

Przeczytaj także: Czy łosoś to samo zło?

Dzień I

Śniadanie

JAJKO SADZONE NA PESTO Z SAŁATKĄ

• Chleb bezglutenowy (wieloziarnisty) – 1 kromka
• Jaja kurze – 1 sztuka
• Ogórek – 80 g (2 sztuki)
• Papryka czerwona – 70 g (0,5 sztuki)
• Pomidor – 1 sztuka
• Rukola – 30 g
• Pesto zielone – 15 g
• Musztarda – 1 łyżeczka
• Sok z cytryny – 1 łyżka
• Syrop klonowy – 1 łyżeczka

Sposób przygotowania:

1. Na małej patelni rozsmaruj pesto i przygotuj na niej jajko sadzone.
2. Warzywa umyj i pokrój w kostkę. Wymieszaj je z rukolą. Musztardę wymieszaj z syropem klonowym i sokiem z cytryny na dressing.
3. Zjedz jajko sadzone z sałatką i kromką pieczywa.

II śniadanie

SAŁATKA OWOCOWA

• Banan – 120 g (1 sztuka)
• Morele – 90 g (2 sztuki)
• Truskawki – 140 g
• Orzechy włoskie – 8 g
• Skyr naturalny – 1 opakowanie
• Syrop klonowy – 1 łyżka

Sposób przygotowania:

1. Owoce pokrój w kostkę.
2. Owoce dodaj do jogurtu, polej syropem klonowym i posyp rozkruszonymi orzechami włoskimi.
   
   Możesz też przygotować koktajl owocowy: zblenduj wszystkie owoce ze skyrem, syropem klonowym i wodą (około 200 g), a orzechy zjedz osobno.

Obiad

GRILLOWANY ŁOSOŚ Z KOLOROWĄ SALSĄ I RYŻEM

(przepis na 2 porcje)

• Ryż basmati – 100 g
• Łosoś, świeży – 150 g
• Mango – 140 g
• Oliwa z oliwek – 0,5 łyżeczki
• Papryczka ostra (chili) – 1 sztuka
• Papryka czerwona – 140 g (1 sztuka)
• Papryka żółta – 140 g (1 sztuka)
• Pietruszka, liście – 3 łyżeczki
• Pomidory koktajlowe – 160 g (8 sztuk)
• Sok z cytryny – 1 łyżka
• Sok z limonki – 3 łyżki
• Sól biała – 2 szczypty
• Pieprz czarny mielony – 2 szczypty

Sposób przygotowania:

1. Ugotuj ryż według opisu na opakowaniu.
2. Papryki (ilość papryczki chili dostosuj do swoich preferencji) i mango pokrój w drobną kostkę. Pomidorki koktajlowe pokrój na ćwiartki.
3. Pietruszkę posiekaj.
4. Do miski dodaj papryki, pomidorki, mango, 3 łyżki soku z limonki, pietruszkę, szczyptę soli i pieprzu. Całość wymieszaj.
5. Na nieprzywierającej lub grillowej patelni rozsmaruj oliwę. Rozgrzej patelnię.
6. Gdy patelnia będzie rozgrzana, połóż na niej łososia skórą do dołu. Posyp solą i pieprzem, skrop sokiem z cytryny. Smaż ok. 3-5 minut, aż mięso się zetnie.
7. Gdy większość mięsa będzie gotowa, odwróć łososia i podpiekaj jeszcze ok. 3 minuty.
8. Na talerzu ułóż ryż. Na wierzch nałóż gotową rybę, a na wierzch przygotowaną salsę.

Kolacja

SAŁATKA ZE SZPARAGAMI I SZYNKĄ DOJRZEWAJĄCĄ

• Chleb bezglutenowy (wieloziarnisty) – 1 kromka
• Mix sałat – 60 g
• Szparagi – 150 g (5 sztuk)
• Szynka dojrzewająca np. parmeńska – 3 plastry
• Suszone pomidory (w oleju z ziołami, odsączone) – 30 g
• Ocet balsamiczny – 2 łyżeczki
• Oliwa z oliwek – 0,5 łyżeczki
• Oregano (suszone) – 0,5 łyżeczki
• Pieprz czarny mielony – szczypta
• Sól biała – szczypta

Sposób przygotowania:

1. Od szparagów odłam zdrewniałą końcówkę.
2. Obtocz szparagi w kilku kroplach oliwy, occie balsamicznym, oregano, soli i pieprzu. Szynkę pokrój w mniejsze kawałki.
3. Na patelni (może być grillowa) rozgrzej kilka kropel oliwy. Podsmażaj szynkę i szparagi (obok siebie), aż warzywa zmiękną (ok. 6-8 minut), a szynka stanie się chrupiąca.
4. Suszone pomidory pokrój w kostkę.
5. Na talerz nałóż mix sałat. Na wierzchu ułóż podsmażone szparagi i szynkę oraz suszone pomidory.
6. Dopraw do smaku solą i pieprzem.

Dzień II

Śniadanie

BUDYŃ JAGLANY Z MALINAMI

• Banan – 60 g (0,5 sztuki)
• Kasza jaglana – 50 g
• Maliny – 60 g
• Masło orzechowe – 10 g
• Mleko spożywcze, 1,5 % tłuszczu – 250 g (1 szklanka)
• Woda – 125 g

Sposób przygotowania:

1. Kasze jaglaną rozgotuj w wodzie i mleku.
2. Gdy kasza się rozgotuje, dodaj banana oraz masło orzechowe i całość zblenduj na gładką masę.
3. Budyń wlej do miseczki, następnie dodaj maliny.

II śniadanie

SKYR Z BRZOSKWINIĄ I TRUSKAWKAMI

• Brzoskwinia – 1 sztuka
• Orzechy włoskie – 12 g
• Skyr waniliowy – 1 opakowanie
• Truskawki – 100 g

Sposób przygotowania:

1. Owoce pokrój w kostkę.
2. Skyr wymieszaj z brzoskwinią, truskawkami i orzechami.

Obiad

GRILLOWANY ŁOSOŚ Z KOLOROWĄ SALSĄ I RYŻEM

(potrawa jest już gotowa)

Kolacja

KANAPKA Z PESTO, POMIDOREM I TOFU I SAŁATKA

• Chleb bezglutenowy (wieloziarnisty) – 1 kromka
• Hummus klasyczny – 20 g
• Tofu naturalne – 0,5 opakowania
• Pesto zielone – 25 g
• Pomidor – 120 g (1 sztuki)
• Ogórek – 40 g (1 sztuka)
• Rukola – 20 g
• Bazylia (suszona) – 0,5 łyżeczki
• Oregano (suszone) – 0,5 łyżeczki
• Sól biała – szczypta
• Pieprz czarny mielony – szczypta

Sposób przygotowania:

1. Tofu pokrój w plastry i posmaruj je w pesto (20 g). Na suchej patelni podsmaż do lekkiego zrumienienia.
2. Pół pomidora pokrój w plastry, a resztę razem z ogórkiem pokrój w kostkę.
3. Pieczywo posmaruj hummusem, połóż na nim tofu i pomidora. Kanapkę posyp oregano.
4. Rukolę wymieszaj z resztą pomidora, ogórkiem i resztą pesto, posyp sałatkę bazylią.
5. Zjedz kanapkę i sałatkę

Podsumowanie

Dieta bezglutenowa jest bardzo ważnym aspektem terapeutycznym w schorzeniach takich jak celiakia, alergia pokarmowa i nieceliakalna nadwrażliwość na gluten. Poprawia ona jakość życia u osób, które na nie cierpią. Ma wpływ na poprawę funkcjonowania jelit, skóry, a nawet móżdżka (tutaj w przypadku ataksji glutenowej). Nie ma jednak dowodów na to, że osoby zdrowe, które dobrze tolerują gluten czerpią korzyści z jego eliminacji. Dieta bezglutenowa nie jest idealna! Może prowadzić do niedoborów pokarmowych, zmniejszenia spożycia błonnika i zwiększenia masy ciała. Jeżeli jesz gluten i czujesz się po nim dobrze to nie musisz mieć wyrzutów sumienia. Może być on składnikiem zdrow(sz)ej diety! Jeśli lepiej Ci bez glutenu pamiętaj tylko o odpowiednich badaniach, żeby nie doprowadzić do niedoborów. Jedz tak, żeby było Ci łatwiej żyć w zdrow(sz)ym ciele! 

Bibliografia

1. Biesiekierski, Jessica R. „What is gluten?.” Journal of gastroenterology and hepatology 32 (2017): 78-81.
2. Raiteri, Alberto, et al. „Current guidelines for the management of celiac disease: A systematic review with comparative analysis.” World Journal of Gastroenterology 28.1 (2022): 154.
3. Husby, Steffen, et al. „European Society for Pediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition guidelines for the diagnosis of coeliac disease.” Journal of pediatric gastroenterology and nutrition 54.1 (2012): 136-160.
4. Ford, Sarah, Ruth Howard, and Jan Oyebode. „Psychosocial aspects of coeliac disease: A cross‐sectional survey of a UK population.” British journal of health psychology 17.4 (2012): 743-757.
5. Gilissen, Luud JWJ, Ingrid M. Van der Meer, and Marinus JM Smulders. „Why oats are safe and healthy for celiac disease patients.” Medical Sciences 4.4 (2016): 21.
6. Comino, Isabel, María de Lourdes Moreno, and Carolina Sousa. „Role of oats in celiac disease.” World journal of gastroenterology 21.41 (2015): 11825.
7. Sapone, Anna, et al. „Spectrum of gluten-related disorders: consensus on new nomenclature and classification.” BMC medicine 10.1 (2012): 1-12.
8. DE ANDREIS, Federica BORRELLI, et al. „Is it time to rethink the burden of non-coeliac gluten sensitivity? A systematic review.” Minerva 68.4 (2022): 442-9.
9. Dias, Luisa Bittencourt de Aquino Fernandes, Rafaela Alexia Kobus, and Amanda Bagolin do Nascimento. „Effectiveness of the low-FODMAP diet in improving non-celiac gluten sensitivity: a systematic review.” British Journal of Nutrition (2022): 1-9.
10. Laurikka, Pilvi, et al. „Gastrointestinal symptoms in celiac disease patients on a long-term gluten-free diet.” Nutrients 8.7 (2016): 429.
11. Skjellerudsveen, Berit M., Roald Omdal, and Tore Grimstad. „Fatigue in celiac disease: A review of the literature.” JGH Open 3.3 (2019): 242-248.
12. Yelland, Gregory W. „Gluten‐induced cognitive impairment (“brain fog”) in coeliac disease.” Journal of gastroenterology and hepatology 32 (2017): 90-93.
13. Caio, Giacomo, et al. „Celiac disease: a comprehensive current review.” BMC medicine 17 (2019): 1-20.
14. Bell, Katheryn A., et al. „The effect of gluten on skin and hair: a systematic review.” Dermatology Online Journal 27.4 (2021).
15. Lee, Anne R., et al. „Persistent economic burden of the gluten free diet.” Nutrients 11.2 (2019): 399.
16. Myhrstad, Mari CW, et al. „Nutritional quality and costs of gluten-free products: a case-control study of food products on the Norwegian marked.” Food & nutrition research 65 (2021).
17. Ciacci, Carolina, and Fabiana Zingone. „The perceived social burden in celiac disease.” Diseases 3.2 (2015): 102-110.
18. Kulai, Tasha, and Mohsin Rashid. „Assessment of nutritional adequacy of packaged gluten-free food products.” Canadian Journal of Dietetic Practice and Research 75.4 (2014): 186-190.
19. Reilly, Norelle R. „The gluten-free diet: recognizing fact, fiction, and fad.” The Journal of pediatrics 175 (2016): 206-210.
20. Kim, Hyun-seok, et al. „Obesity, metabolic syndrome, and cardiovascular risk in gluten-free followers without celiac disease in the United States: results from the National Health and Nutrition Examination Survey 2009–2014.” Digestive diseases and sciences 62 (2017): 2440-2448.
21. Silva, Rachel B., et al. „Inconsistent effects of gluten on obesity: is there a role for the haptoglobin isoforms?.” Clinical nutrition ESPEN 40 (2020): 269-276.
22. Zuccotti, G., et al. „Intakes of nutrients in Italian children with celiac disease and the role of commercially available gluten‐free products.” Journal of Human Nutrition and Dietetics 26.5 (2013): 436-444.
23. Vespa, MarÃa, and Magdalena Araya. „Celiac disease: understanding the gluten-free diet.” European journal of nutrition (2017).
24. Kabbani, T. A., et al. „Body mass index and the risk of obesity in coeliac disease treated with the gluten‐free diet.” Alimentary pharmacology & therapeutics 35.6 (2012): 723-729.
25. Dehghani, Seyed Mohsen, et al. „The effect of gluten-free diet among celiac patients aged 3-12 years old on BMI during 2006 to 2014 at Nemazee Teaching hospital.” Revista de Gastroenterología del Perú (2017): 323-328.
26. Barone, Michele, et al. „Risk of obesity during a gluten-free diet in pediatric and adult patients with celiac disease: a systematic review with meta-analysis.” Nutrition Reviews (2022): nuac052.
27. Brouns, Fred, and Peter R. Shewry. „Do gluten peptides stimulate weight gain in humans?.” Nutrition Bulletin 47.2 (2022): 186-198.
28. Henriques, Hirla Karen Fialho, et al. „Gluten-Free Diet Reduces Diet Quality and Increases Inflammatory Potential in Non-Celiac Healthy Women.” Journal of the American Nutrition Association 41.8 (2022): 771-779.
29. Vici, Giorgia, et al. „Gluten free diet and nutrient deficiencies: A review.” Clinical nutrition 35.6 (2016): 1236-1241.
30. Mellen, Philip B., Thomas F. Walsh, and David M. Herrington. „Whole grain intake and cardiovascular disease: a meta-analysis.” Nutrition, Metabolism and Cardiovascular Diseases 18.4 (2008): 283-290.
31. Hu, Yang, et al. „Intake of whole grain foods and risk of type 2 diabetes: results from three prospective cohort studies.” Bmj 370 (2020).
32. Hu, Yang, et al. „Intake of whole grain foods and risk of type 2 diabetes: results from three prospective cohort studies.” Bmj 370 (2020).
33. Kreutz, Johanna M., et al. „Narrative review: nutrient deficiencies in adults and children with treated and untreated celiac disease.” Nutrients 12.2 (2020): 500.
34. Malandrini, Sabrina, et al. „What about TSH and Anti-Thyroid Antibodies in Patients with Autoimmune Thyroiditis and Celiac Disease Using a Gluten-Free Diet? A Systematic Review.” Nutrients 14.8 (2022): 1681.
35. Losurdo, Giuseppe, et al. „Extra-intestinal manifestations of non-celiac gluten sensitivity: An expanding paradigm.” World journal of gastroenterology 24.14 (2018): 1521.
36. Passali, Moschoula, et al. „Current evidence on the efficacy of gluten-free diets in multiple sclerosis, psoriasis, type 1 diabetes and autoimmune thyroid diseases.” Nutrients 12.8 (2020): 2316.
37. Spaulding, Stephen W., et al. „Effect of caloric restriction and dietary composition on serum T3 and reverse T3 in man.” The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 42.1 (1976): 197-200.
38. Mathieson, Ruth A., et al. „The effect of varying carbohydrate content of a very-low-caloric diet on resting metabolic rate and thyroid hormones.” Metabolism 35.5 (1986): 394-398.